مقاله درباره ي درختها ودرختچه هاي رویشگاه ایران وتورانی

 

بیش از یک سوم وسعت کشور را مناطق بیابانی و کویری تشکیل می دهد که نقش مهمی در تعادل میان اکوسیستمهای کشور وحتی منطقه دارد و بالطبع رویشگاههای جنگلی این ناحیه با 3300000هکتار مساحت ،وسیعترین ناحیه رویشی کشور را شامل می شود. این رویشگاه تمام فلات مرکزی ایران از شیبهای جنوبی البرز در شمال تا دامنه های زاگرس در قسمت غرب و جنوب غربی گرفته ،تا مرزهای ایران وافغانستان وروسیه سابق پیش رفته ودر سمت شمال غربی تا آذربایجان ادامه پیدا می کند .به دلیل گستردگی ناحیه واختلافات اقلیمی،جنگلهای این ناحیه به دو بخش کوهستانی وجلگه ای تقسیم می گردد. در بخش کوهستانی تیپهای جنگلی ارس ،بنه وبادام رویش دارد و در بخش جلگه ای جنگلهای بیابانی با گونه هایی نظیر تاغ ،گز،قیچ واسکنبیل گسترش یافته اند .گرمای تابستان همراه با خشکی بر شدت بی  آبی می افزاید وموجب می شودهمواره  یک نمای تشنه به آب داشته باشد وپوشش گیاهی تقلیل یابد.عمده ترین بهره برداریهای معمول در جنگلهای این ناحیه عبارتند از تامین چوب وبهره برداری از میوه درخنان جنگلی و نیز چرای دام در عرصه جنگل ذخیره گاه بیوسفر توران در این ناحیه رویشی قرار دار دکه با 1.8 میلیون هکتار یکی از 9 ذخیرهگاه بیوسفر ایران می باشد. تاکنون 604گونه گیاهی در این ذخیره گاه شناسایی شده است که از این میان 64گونه در دنیا منحصراًدر این ناحیه یافت می شوند

زمین شناسی وخاک شناسی

 در ایران مرکزی در طول دوران پالئوزیکیک حالت پلات فرم حکمفرما بوده و کویر بزرگ وفرورفتگی ایران مرکزی احتمالاًحوزه کم عمقی را تشکیل می داده است .در دوران مزوزوئیک وسنوزوئیک ایران مرکزی از نظرتکتونیکی منطقه پر تحرکی بوده چنانچه علاوه بر چندین دگرشیبی کاملاً مشخص فعالیت ماگمایی ً به صورت سنگهای آتشفشانی و توده های گرانیتی نفوذی نیز در آن دیده می شود. در دوره کواترنری علاوه بر گسلهای فعال جوان ،فعالیتهای سنگهای خروجی با ترکیب بازالتی خاص این دوره در چندین محل مشاهده گردیده است.

  کمی اسیدی تا قلیایی است وهمراه با تجمع آهک در پروفیل است .   PH   خاکهای منطقه دارای ماده   آلی کم ،

فعالیت زیستی این خاکها پایین می باشد و در بعضی عرصه ها املاح محلول در سطح پروفیل تجمع می یابند . به دلیل نبودن پوشش گیاهی و حاکم بودن شرایط سخت محیطی ،تجزه وتخریب شیمیایی به ندرت مشاهده می شود . عامل اصلی تشکیل خاکهای منطقه تجزیه وتخریب فیزیکی خاک می باشدلذا خاکهای حاصل از این فعل والنفعالات  خاکهای جوان وتکامل نیافته اند که در مقابل فرسایش بسیار حساس بوده و به راحتی با ریزش بارانهای شدید فصلی به نقاط پائین دست حمل می شوند.


خصوصیات اقلیمی

به طور کلی بر اساس روش آمبرژه اقالیم موجود در مناطق جنگلی ایران –تورانی شامل چهار اقلیم خشک سرد ،خشک معتدل،بیابانی معتدل وبیابانی گرم می باشد. همچنین بر اساس آمار نزدیکترین ایستگاههای هواشناسی به منطقه متوسط بارندگی سالانه 130میلیمتر(بیت 84تا26میلیمتر)که حداکثر آن در قسمتهای شمالی تر و در ارتفاعات فوقانی تا 800 میلیمتر نیز می رسد.بارندگی از اوایل پائیز تا اواخر بهار ادامه داردوحداکثرآن درزمستان رخ می دهد .متوسط  دمای روزانه 18 درجه سانتیگراد،حداکثر دمای روزانه در تیرماه با 42 درجه (دربرخی مناطق تا 47 درجه )و حد اقل دما در دی ماه با7- درجه سانتیگراد که گاهی تا 25- درجه نیز پایین می آید

پوشش گياهي

اين جنگلها در اغلب موارد به صورت تخريب يافته وتنك هستند وبه هيچ وجه نمي توان آن را به عنوان جنگلهاي صنعتي بحساب آورد به طوري كه در ژارك ملي خبر و روچون با مساحت1690000هكتار متوسط تراكم تاج پوشش در كل منطقه 24.5 درصد بوده است .لذا وظيفه ي اين نوع پوشش فقط حفاظت از منابع خاك و آب مي باشد. اين جنگلها از ارتفاع 400متري تا ارتفاعات3500متري پراكنده شده اند . در مناطق پست جنوبي تر گونه هاي گرمسيري وحساس به سرما از قبيل كهور،كنار،داز،جگ،اسكنبيل واستبرق  مشاهده مي شوند .با افزايش ارتفاع پوشش كاملاً تغيير كرده و گونه هايي مثل زيتون ،كلخونكو بادام جايگزين مي شوندو از 1800تا  250۰متري درختان ودرختچه هاي مختص مناطق سرد و نيمه خشك مثل بادام وحشي و 

    (Astragalus spp) وگون (Pistaca mutica)،بنه (Acer monspesulanum ،كيكم

گونه هاي غالب را تشكيل مي دهند . بالا تر از 200متر ي ارس بر ساير گونه ها غلبه كرده وبه صورت آميخته همراه با كيكم وبنه ودر ارتفاعات بالاتر بصورت خالص ظاهر مي شود كه گاهي تا ارتفاع 3200متري نيز ديده شده است

مهمترين گونه هاي اين منطقه رويشي عبارتند از

Amygdalus scopariaبادام وحشي 
                           

Calligonum bunei اسكنبيل  

Convolvolus acanthodcladus  

Daphne spp دافنه  

Elaegnus angustifoliaسنجد   

Haloxlon ammodendronتاغ  

Haloxlon persicumزرد تاغ  

Periploca aphylla گشيدر   

Pistaca muticaبنه       

Popolus euphritacaپده    

Tamarix aphyllaگز شاهي   

Tamarix strictaگز     

Zygophyllum eurypterumقيچ  

Zizipphus nummulariaكنارك  

 

مهمترين جوامع اين ناحيه عبارتند از 

 Haloxloammodendronجامعه تاغ   

كه مخصوص تپه هاي شني بوده و از انواع درختچه اي و گاهي از درختان كوچكي تشكيل يافته است كه بنحوبسيار پراكنده بر روي تپه ها انتشار دارند..اين جامعه از نظر شنهاي متحرك بسيار اهميت دارد . توده هاي تاغ اغلب بر روي تپه هاي صحرا در دامنه هايي كه در خلاف جهت باد قرار دارد مستقر مي شود

 

T.articulata ،Tamarix strictaجامعه گز  

كه اغلب در قسمت هاي جنوب شرقي ايران ودر نزديكي مرزهاي افغانستان وپاكستان ديده مي شود ،يك نوع رويش كويري شن دوست و يا شور پسند مي باشد . در ايران حدود 36گونه گز وجود دارد كه اغلب به صورت بوته هاي چوبي ويا درختچه مانند هستند .

معمولاًجامعه هاي گز مسير دره هايي را مي پوشانند كه خاك نسبتاًسبك و كمي شور دارند و به همين دليل گياهان همراه آنهانيز كم وبيش شورپسند مي باشند. 


جامعه قيچZygophyllum eurypterum


يك نوع رويش استپي مي با شد كه با جامعه درمنه وا بستگي دارد .ولي

  نمونه بارز اين جامعه بصورت بوته هاي چوبي است كه در بين آنها گونه هاي درگر قيچ  و( Salsola arbuscula)ديده مي شوند .اين جامعه غالباًبين رويشهاي استپي درمنه ومناطق جنگلي يك حالت گذرگاهي دارد.


اشكوب درختچه اي بادامAmygdalus reuteriهمراه با زرشك Berberis integerrimaوگونه هايي از Crataegus:


اين اشكوب شامل درختچه هاي كم وبيش خارداري است كه بصورت رويشهاي تخريب شده وآسيب ديده از چراي حيوانات در آمده است.

جامعه پستهPistaca vera

كه همان پسته خوراكي است كه به صورت خودرو ودر سر حد شمال شرقي ايران مشاهده مي شود . در منطقه كوهستاني قرار دارد و اقليم خشكي بر آن حكومت مي كندبنحوي كه اين محدوده در تابستان گرم وخشك ودر زمستان بسيار سرد است.

 اشكوب بنه Pistaca mutica

كه اغلب به شدت مورد چرا قرار گرفته و مرحله تخريب وانهدام را نشان مي ذهد كه در مناطق مختلف گونه هايي چون سماق Rhus coriaria،داغداغانCeltis australis،كلخونك Pictacia khinjuk، افدراEohedra procera،شير خشت Cotoneaster nummularifolia،بادامAmygdalus scopariaوكيكم Acer monspessulanumباآن مخلوط مي شوند.

اشكوب ارس Juniperusexcelsa

اشكوب ارس عليرغم فاصله زياد درختان از يكديگر وشدت چرا ،جامعه مشخصي

تشكيل مي دهد كه به رويشهاي ايران وتوران وابستگي دارد واغلب در ارتفاعات فوقاني مشاهده مي گردد.

 

جوامع پوشش گیاهی رویشگاه ایران-تورانی

*جامعه تاغ Haloxlon ammodendron:مخصوص تپه های شنی روان برای تثبیت روی دامنه های خلاف جهت باد.

*جامعه گزT.articulataوTamarix stricta

*جامعه قیچatriplicoides  Zygophyllum

*اشکوب بادامreuteri Amygdalus    

*جامعه پستهPistaca vera

*اشکوب بنهPistaca mutica

 

رویشگاه ایران وتورانی:

وسیعترین ناحیه رویشی کشور ودارای604 گونه گیاهی و46 گونه منحصر به فرد،متوسط بارندگی سالیانه mm  130

 

پوشش گیاهی :

Amygdalus scoparia

نام فارسی : زرشک  Berberis vulgaris


نام خانواده :Berberidaceae

محل انتشار: ارتفاعات آذربایجان، فارس ،دامنه های شمالی وجنوبی البرز

برگ بیضوی وشاخه خاردار

گل آذین : خوشه ای

میوه :سته قرمز

ارتفاع:3متر

زرشک درختچه ای به ارتفاع تا 3متر با شاخه های سبز یا قهوه ای قرمز شونده است. خارهای روی شاخه در این گونه 1.5-1سانتی متر به صورت ساده یا سر شاخه است .برگها بیضوی منتهی به دمبرگی مشخص باریک شده است.رگبرگها نازک مشبک انبوه بوده و در سطح تحتانی مشخص تر است .میوه سته تا11-10 میلیمتر قرمز تیره و به شکل بیضوی نرم می باشد.

 

نام فارسی : اسکنبیل (کرمانی ) Calligonum bungei

نام خانواده:Polygonaceae

محل انتشار:زاهدان،کرمان،بندرعباس،یزد

برگ: کوچک نا مشخص وسریعاً ریزان

میوه:فندقه بالدار

ارتفاع :1.5متر

اسکنبیل درختچه ای به ارتفاع تا 1.5 متر با شاخه هایی با زاویه تند  راست و خاکستری رنگ ،شاخه چه نازک به رنگ سبز کلمی  است. میوهبه طول 17-12وبه عرض20-11میلیمتر با بالهای غشایی در واقع طول آکن دو برابر عرض آنست. این درختچه دارای انشعابات موجدار و زاویه دار است.

 

نام فارسی :سنجدElaegnus angustifolia

نام خانواده:Elaegnaceae

محل انتشار: نواحی استپی کشور

برگ: نیزه اییا بیضی نقره ای

میوه : درشت خوراکی

سنجد ،درخت یا درختچه ای خزان کننده با شاخه های درخشان اغلب قهوه ای تیره،شاخه جه ها با کرکهای خا کستری –نقره ای ،برگها سرنیزه ای یا بیضوی و نقره ای رنگ پوشیده از کرک های شوره سری. روی سطح فوقانی برگ خاکستری مایل به سبز روشن و در سطح تحتانی نقره ای رنگ می باشد .گلها منفرد بدون گلبرگ و کاسبرگها لوله ای با سطح درونی زرد رنگ و میوه ها غالباً نسبتاً درشت و خوراکی است .این گونه اغلب به علت بردباری به خشکی مورد توجه باغداران قرار گرفته است ودر اغلب مناطق استپی برای پرچین باغها وتهیه هیزم کشت می شود .در اطراف کاشان برای جلوگیری از پیشروی شنهای متحرک به عنوان بادشکن استفاده شده است. در کردستان از چوب این گونه اشیائ ظریف ساخته می شود.

 

نام فارسی: زرد تاغ Haloxlon persicum


نام خانواده : Chenopodiaceae

محل انتشار : نقاط استپی وکویرهای خاورمیانه

برگ:تحلیل رفته،فلس مانند

شاخه :بند بند

میوه : بالدار

ارتفاع:5متر

این درخت کوچک به ارتفاع 5 متر بوده و در نقاط استپی ،کرمان، سیستان وبلوچستان،سمنان واصفهان رشد می کند. شاخه های جوان زرد تاغ ،سبز روشن با چوب سنگین،شکنندهو شاخه های سال قبل ، مایل به سفید و شاخه های یک ساله سبز کمرنگ نسبتاًسخت شکننده می باشد .در زرد تاغ میوه در انتها بالدار ،بالها تقریباً دایره ای یا تقریباً کلیوی   

شکل و میوه فشرده شده به قطر 2.5-2میلیمتر می باشد.

 

نام فارسی: تاغHaloxlon ammodendron


نام خانواده: Chenopodiaceae

محل انتشار:کویرهای مرکزی و جنوب شرقی ایران

برگ: نامشخص یا به فلسهای متقابل تبدیل شده

شاخه: سبز نسبتاً گوشتی

گل آذین :سنبله تنک یا متراکم

دانه: افقی،جنین حلقوی

ارتفاع:2-1متر

این گونه درختچه ای است به ارتفاع 2-1متر که در بیابانهای شنی در تمام کویرهای مرکزی و جنوب شرقی کشور می روید و به صورت نیم کروی دیده می شود. شاخه ها زبر وپوست آنها خاکستری سفید است .شاخه های سال جاری سبز کلمی ،طویلو نسبتاًگوشتی به قطر2-1.5 میلیمتر که به ساقه فشرده یا واژگون می با شد . برگها نامشخص ونا محسوس به صورت تکمه ای زگیل مانند متقابل تبدیل می شوند .شاخه ها ابتدا قائم وبعد خمیده می شوند .دانه دارای سه بال تقریباًگرد با قاعده قلبی است ،بالها از هم باز می شوند و میوه در فرورفتگی آنها به صورت آزاد باقی می ماند.

 

نام فارسی: گشیدرPeriploca aphyla

نام خانواده:Asclepiadaceae

محل انتشار:ایلام،خوزستان،بوشهر،فارس،هرمزگان،بلوچستان وخراسان

گل آذین :گرزن

میوه:برگه استوانه ای صاف

گشیدر،درختچه ای است با شاخه های راست ،تقریباً بدون برگ (برگها سریعاًریزان)و حاوی شیرابه ای شیری رنگ و انشعابات باریک سبز مشابه بادامک است ؛این درختچه دارای شاخچه های استوانه ای سبز طویل و شاخه های جوان گوشتی کرکدار مخملی خزی و سریعاً بدون کرک شونده است . در این گونه،گلها بی پایه،معطرو ارغوانی به قطر 15-10میلیمتر و مکیوه کشیده و دوکی شکل با انتهایی کشیده و نوک تیزبه طول 10-7سانتیمتر به قطر6میلیمتر است.دو میوه آن به طور افقی در امتداد یکدیگر قرار داشته و دانه ها فرچه ای یا منگوله ای می باشند.

  Anacardiaceaeبنه    Pistaca mutica

   Salicaceaeپده   Popolus euphritaca

نام فارسی:گز شاهی  Tamarix aphylla

 

نام خانواده : Tamaricaceae                      

محل انتشار: مناطق خشک وگرمسیر جنوبی کشور از بوشهر تا جاسک تا ارتفاع 800متر از سطح دریا

برگ:کوچک وفلس مانند

ریشه: تا عمق 30متر

گل آذین :خوشه باریک انبوه

ارتفاع :10 متر

گز شاهی درختی کبود رنگ صاف بوده و ارتفاع آن به 10متر می رسد.برگها با اشکال متنوع معمولاًکوچک فلس مانند کامل متناوب ،شاخه ها معمولاً بسیار گاهی به طور خزنده طویل بوده و در جوانی سبز پرزدار و با افزایش سن مایل به قهوه ای بدون کرک می شوند.گل هایش دارای گلبرگ باریک وکشیده دارای 5 پرچم می باشد .چوبش سفید وشکننده است و در تثبیت ریگهای روان در جنوب کشور گاهی به کار می رود.

 

نام فارسی: گز   Tamarix stricta

نام خانواده: Tamaricaceae

محل انتشار: سیستان وبلوچستان وکویرهای مرکزی

ارتفاع:10متر

 

شاخه های جوان این درخت صاف وبرگها دارای نیام استوانه ای وزبانه کشیده است . گلها معمولاًروی ساقه های یک ساله وپس از باز شدن برگها ظاهر می شوند .خامه گل سه شاخه ونافه آن با ده پرچم با انتهای ریک متصل است.

این درخت در جنگلکاری بر روی ریگهای روان و تثبیت آنها در خوزستان مورد آزمایش قرار گرفته و نتایج رضایت بخش آن بدست آمده است وقلمه هایی به طول 60سلنتی متر که در داخل ماسه ها کاشته می شود در طول مدت سه سال درختی به ارتفاع 5متر بوجود می آورد. بنابراین می تواند مورد بهره برداری واقع گردد. و از چوب آن برای جعبه های میوه استفاده می شود.

 

نام فارسی: قیچ   Zygophyllum eurypterum

نام خانواده : Zygophylaceae

محل انتشار : حوالی مکران ،بوشهر،خراسان

برگ: ساده گوشتیمتقابل و گوشواره دار

میوه کپسول

قیچ درختچه ای راست و چند ساله است . برگها گوشوارک دار به طول 15 و عرض 5تا10میلیمتر قاشقی کوتاه .گلها چهارتایی و میوه کپسول چهار دریچه ای می باشد.

 گردآورنده:
اسماعيل عليپور